Greed is good?

W dzisiejszym świecie kumulowanie dóbr materialnych ma coraz większe znaczenie. Wolnorynkowa gospodarka pozwala na względnie swobodny przepływ pieniędzy, które finansując trwałe pomniki bogactwa mogą dać człowiekowi namiastkę nieśmiertelności, nawet jeśli ta liczona jest w dolarach, nie latach. Na naszych oczach chciwość, ze złego nawyku, staje się cenioną u ludzi cechą. Ale czy to wychodzi społeczeństwu na dobre?

Według Gordona Gekko, legendarnego już bohatera filmu Wall Street tak się właśnie dzieje. W swojej płomiennej mowie co rusz zaznacza, że Greed is Good. Chciwość jawi mu się jako pierwotna siła napędowa ludzkiego sukcesu, nieposkromiona siła, która oczyszcza zakażone lenistwem i nierentownością korporacyjne tkanki zostawiając pulsujący życiem, twardy organizm wymagający zysków. Chciwość, według Gekko, powinna być sztandarowym hasłem tak biednych, jak bogatych, ponieważ służy ona kapitalistycznej naturalnej selekcji. Problem w tym, że może nie bez powodu żądza pieniądza zyskała pierwotnie negatywną ocenę społeczeństwa. Kojarzy się bowiem z brakiem moralności, sumienia, skrupułów.

Zagadnieniem tym zajął się dr Paul Piff z University of California. Razem ze współpracownikami przeprowadził 7 badań, które warto przybliżyć tak przez uzyskane, ciekawe wyniki, jak i pomysłowość metodologii. Skupił się on na różnicy standardów etycznych wśród niższej i wyższej klasy społecznej. Z jednej strony bowiem osoby z trudem łączące koniec z końcem mogą mieć większą motywację by oszukać — żyją w środowisku niestabilnym, zagrażającym. Z drugiej strony często słyszy się, że to ci dobrze sytuowani, posiadają środki na życie i niezależni ludzie są odpowiedzialni za malwersacje i oszustwa.

Szukając potwierdzenia swoich hipotez w naturalnym środowisku badacze udali się na ruchliwe ulice, a konkretnie na pewne skrzyżowanie. Umieszczono przed każdym do niego dojazdem znak stopu. Ustawienie pasów powodowało jednak, że kierowcy mogli względnie bezpiecznie, lecz nie bacząc na przepisy ruchu, wymusić pierwszeństwo na stojącym naprzeciwko skręcającym samochodzie. Piff zatrudnił więc obserwatorów, którzy mieli notować markę, oceniać wiek i wygląd samochodów oraz zaznaczać, czy kierowca jechał zgodnie z przepisami, czy też je zignorował. Autorzy publikacji założyli, że posiadany automobil jest dobrym wyznacznikiem statusu majątkowego i może posłużyć jako zmienna grupująca.

Przepisy drogowe zostały zignorowane przez 12,4% kierowców. Co jednak ciekawe na mandat zasługiwały głównie samochody z wyższej półki. Podobny sposób oceny pojazdów służył i w drugim eksperymencie — tutaj jednak zmienną zależną było to, czy kierowca zatrzyma się by przepuścić pieszego czekającego przed przejściem. Spacerowicz mógł spokojnie przemaszerować przed maską samochodu w 66,1% przypadków. Wyniki potwierdzały poprzednio założoną hipotezę — zatrzymywały się z reguły samochody z niższej półki. Z obu obserwacji wynika więc, że osoby zamożne naginają na swoją korzyść zasady panujące na drodze. By zwiększyć kontrolę nad środowiskiem resztę eksperymentów przeprowadzono już w laboratorium.

Autorzy badania, mając dostęp do ochotników, mogli odprawić samochodowych obserwatorów. By dokładniej określić status badanych osób posłużono się kwestionariuszem określającym statusu społeczny (The MacArthur Scale of Subjective Social Status), chociaż to może zbyt dużo powiedziane — ochotnik stawiany był przed narysowaną drabinką pozycji społecznych gdzie musiał zaznaczyć swoje miejsce. Przed tym jednak dawano partycypantom do przeczytania 8 różnych scenariuszy, w których to bohater niesprawiedliwie czerpał korzyści z sytuacji w której się znalazł. Badani musieli określić prawdopodobieństwo zachowania się w podobny sposób. Wcześniej udowodniona zależność uliczna i w laboratorium ukazała swe podłe oblicze — ci, którzy zaznaczali się wyżej na drabince, częściej byli skłonni zachować się tak jak wymyślony szwarccharakter .

W kolejnym badaniu ochotnikom sztucznie podwyższano lub obniżano subiektywne poczucie pozycji społecznej. Musieli porównywać się do osób bardziej lub mniej zamożnych, lepiej bądź gorzej wykształconych itp. W trakcie eksperymentu odprowadzano ich do poczekalni, gdzie czekała na nich nie lada pokusa — miska pełna cukierków. Osoba badana usłyszała, że w oczekiwaniu na drugą część procedury, jeśli chce, może się poczęstować. Problem w tym, że naczynie ze słodkościami było przeznaczone do późniejszych badań z dziećmi. Poczęstowanie się cukierkiem było więc lżejszą wersją ukradnięcia niemowlakowi lizaka. Było też ostatecznym testem mierzącym nieetyczne zachowanie wśród ochotników.

Potwierdziły się wyniki poprzedniego eksperymentu – osoby lepiej sytuowane brały z pojemnika prawie dwa razy więcej cukierków od tych na niższych szczeblach drabiny społecznej. Bogacze w melonikach i z cygarem brali średnio 1,17 cukierka — biedni 0,6.

Lecz dlaczego bardziej zamożni się tak zachowują? Czy w elitarnych szkołach wszyscy nauczyciele to sataniści? Czy drogie odbiorniki GPS zmuszają ludzi do ignorowania przepisów by rząd mógł więcej zarobić na mandatach? Pewnie tak, jednak naukowcy skoncentrowali się na innej zmiennej — postawie wobec chciwości. Tego właśnie dotyczyło następne badanie.

Ochotnicy zostali poproszeni o udział w małej myślowej zabawie — jako pracodawcy szukali osoby na wolne stanowisko. Otrzymali garść informacji, między innymi taką, że niebawem wakat i tak będzie zlikwidowany. Niestety, bezrobotny z którym negocjowali pensję, wyraźnie szukał pracy na długi okres czasu. Badani musieli określić procentową szansę z jaką wyznaliby petentowi, że praca jest tymczasowa. Następnie wypełniali kwestionariusz oceny statusu oraz drugi, oceniający ich postawę wobec chciwości. Wyniki układały się w wiadomy sposób — im wyższa pozycja społeczna, tym mniejsza szansa na ujawnienie prawdy w negocjacjach, ale też bardziej pozytywny stosunek do chciwości. Sama postawa żądzy pieniądza również korelowała z nieczystymi zagrywkami w rozmowie. Może więc bogacze są źli dlatego, że lubują się w chciwości?

Autorzy publikacji drążyli dalej. Ochotnicy siadali tym razem przed ekranem komputera. Monitor wyświetlał 5 kości na których losowo pojawiały się wyniki. Im wyższa ostateczna suma oczek, którą ochotnicy zgłaszali eksperymentatorowi, tym większa szansa na otrzymanie nagrody pieniężnej. Przynajmniej tak powiedziano badanym, ponieważ za każdym razem suma punktów i tak wynosiła 12. Uczestnicy mogli jednak oszukać, podać wyższą liczbę, zwiększając swoje szanse i zagłuszając sumienie. Tak wysoka pozycja społeczna, jak i pozytywne podejście do chciwości sprawiały, że kości magicznie losowały więcej, niż pokazywał program.

Lecz czy chciwość prowadząca do nieetycznego zachowania to cecha charakterystyczna bankierów, czy też uniwersalna właściwość człowieka? Naukowcy sprawdzili to tworząc dwie losowe grupy ochotników. Pierwszej kazali wypisać trzy rzeczy, które robili podczas dnia. Drugiej trzy pozytywne cechy chciwości, chwilowo wzmacniając pozytywny stosunek wobec tej cechy. Ochotnicy kolejno wypełniali różnorakie kwestionariusze, w tym pytające o skłonność do oszukiwania w pracy, czyli drobnych kradzieży, łapówek czy naciągania klientów. Wyniki pokazały, że abstrahując od manipulacji, osoby z wyżyn społecznych były bardziej skłonne zachowywać się nieetycznie. Bardziej skłonni do oszustwa okazali się jednak i biedniejsi uczestnicy, jeśli wcześniej podbudować im pozytywny stosunek do chciwości.

Problem żądzy pieniądza wydaje się więc być uniwersalny. Tak bogaty, jak biedny, gdy w grę zaczyna wchodzić chciwość, odsuwa etyczne standardy na bok zwalniając miejsce na worki na pieniądze. Zagadnienie to wydaje się być też dość stare, co udowadnia chociażby cytat z Biblii: korzeniem wszelkiego zła jest chciwość pieniędzy. Dlaczego jednak w tak ogólnym stopniu chciwość wpływa tylko na dobrze sytuowanych? Można się zastanowić, podobnie jak dobry kolega, czy to bogactwo czy chciwość pojawia się jako pierwsze? Czy też wysoka pozycja społeczna jest już tak mocno skojarzona z machlojkami, że sama do niej przynależność wymusza na człowieku egoizm? Autorzy publikacji zwracają uwagę, że wykształcenie ekonomiczne, skupione na maksymalizacji własnych dochodów, może ukazywać chciwość z dobrej strony. Tak wyrzeźbione, młode umysły zatrudniane są później w znaczących spółkach, korporacjach, pną się po szczeblach kariery. W końcu otrzymują środki i władzę nad stabilnością ekonomiczną państwa — wolałbym, żeby nie kierowali się wtedy tylko stanem własnego konta.

Piff PK, Stancato DM, Côté S, Mendoza-Denton R, & Keltner D (2012). Higher social class predicts increased unethical behavior. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 109 (11), 4086-91 PMID: 22371585

PS. Samo badanie, jak jego wyniki, okazało się tak interesujące jak podatne na krytykę. By trochę rozwinąć temat i powalczyć z psycho-mitami polecam przeczytać drugą odpowiedź krytyka na wyżej wymienioną publikację – PYK!